He Karere nō te Perehitini
Ko te tūmanako, i te āhua whānui, he āhua ngākau hihiko e ahu mai ana i te manako kia puta he hua pai i ngā mahi me ngā āhuatanga o te tangata, o te ao whānui rānei, he mea e whakaawe ana i a tātou kia hurihia te arotahi o tō tātou kaha tangata me tō tātou tūranga i te ao kia hua ai tētahi putanga rerekē, he mea pai ake i te aroaro o ngā wero kino o te wā. I tēnei horopaki, he rautaki hinengaro te tūmanako, ehara i te kare ā-roto noa, i te wawata noa rānei.
Ko tētahi atu huarahi hei whakamārama i te rautaki o te tūmanako, ko te kī he kōrero, ā, he mea hanga whakahirahira. Pērā i ngā kōrero katoa, me noho te tūmanako hei mea whakarerekē mā te kite i te tūhononga o te wā: mā te whakamahi i te wheako me te mātauranga (i pā i te wā o mua) ka hangaia anōtia hei huinga o ngā kaupae me ngā mahi whai tikanga (e mahia ana i te wā o nāianei) ka taea ai te whakamahere kia pā atu ki tētahi ao anamata, ā, ki te angitu, ka whakatinanahia taua anamata. Ko te whakapono kei te tū tonu te takiwā whā-ahuahanga, ā, ka taea te whakaaweawe e tātou, he āhuatanga ā-wairua e hiahiatia ana mō te whakatinanatanga o te tūmanako. Engari, ko te ū ki taua whakaaro o te wā honga kore, ka whakatapehatiakinotia e ngā āhuatanga maha, ā, ka raru pea tātou katoa i ngā putanga kino ka hua ake.
Me waiho ngā kōrero teka, nga kōrero kakai, me era whakaaro kino katoa, e whakararuraru nei i a tātou, e whakangoikore nei i a tātou i tēnei wā. Ehara, me mau tonu ki te kōrero tika, me te kōrero pono e mōhiotia whānuitia ana. Kia kaha te titiro i ngā wero o te ao nui, a, mea rawa ake, kia ahatia.
Ko te tuatahi ko te Pāpāho Pāpori: kua mārama kē ngā raruraru e pā ana ki ēnei whatunga, ā, kua tuhia whānuitia. Ka akiaki ēnei pāpāho i te hanga hapori ā-iwi, he mea whakaheke i te matatini o te pāhekoheko ā-pāpori (pēnei i te “Ka pai tēnei”), ā, i ētahi wā, he āhua pōturi hoki, ka ngaro wawe ngā whakaahua i roto i te wā poto, kāore he tohu e toe ana. I hangaia i runga i ngā kōrero poto rawa hei whakawhitiwhiti, ka akiaki te poto o ngā kīanga i te whakaaro wā poto, ka tangohia hoki te horopaki i te nuinga o ngā whakawhitinga. Ko te whakawhirinaki ki te whakaahua kotahi hei whakaputa whakaaro, te noho kūare, me te whirinaki ki ngā kōrero whakaari i tua atu i te whakawhiti kōrero whai kiko, he tauira tēnei o te panoni kino i te whakatupu whakaaro hohonu, e whanake tonu ana. Ko ngā taiao whakaporohita e hāngai ana ki ngā hōtaka ‘tūtohu’ whāiti rawa, ka whāiti hoki i tō tātou mōhiotanga ki a tātou anō me tō tātou kaha ki te mahi, ā, ka hua ake te ngoikore me te kore whakaohooho kia mahi.
Ko tētahi atu puna kapo kore o te wehewehenga me te momotu ko te pāpāho o ngā rongo me ngā kaupapa o nāianei e tino whiwhi moni ana, e kitea whānuitia ana hoki. Kua roa ngā tikanga tuku o te rongo e tirotirohia ana, e whakapōrearea ana hoki i ngā tekau tau kua pahure. Ko ngā pānuitanga, ko te pāpāho pāpori, ko te whāngai i ngā upoko kōrero e kī tonu ana i ngā hāora 24, ko te rerenga mutunga kore o ngā kupu ā-ipurangi — whakaaro ki ngā pānui rongo ohorere e puta mai ana, ngā kōrero pakū, ngā whakaahua kanapa, me te kaha whakatata ki te whakaari māmā, te whakatete me te taupatupatu (he mea hanga i ētahi wā hei kukume i te aro me te kare ā-roto), ka aukati i te horopaki ā-kōwae e karapoti ana i a tātou. He reanga o ngā wāhanga momoka, he kupu poto, he wāhanga āwhiwhiwhi e motu ai te hononga o tō tātou ao, kāore e whakamārama ana, ā, ka huna i te hōhonutanga me te uaua e hiahiatia ana hei mārama ki ngā mōrearea o nāianei.
Ahakoa he āhua ngāwari ake, engari he mea nui tonu, ka taea e tātou te whakauru i tētahi tauira tuatoru o ngā tauira kōrero ka taea te whakaroa i te whanaketanga o ngā horopaki whānui me ngā hononga hōhonu ake: ko ngā tikanga kōrero i roto i te mātauranga teitei, arā, ko ngā whare wānanga. He rerekē ki te pāpāho pāpori me te rongo pāpāho e kīia ana he ahurea rongonui ka kitea ngā pānga kino i te tirohanga tuatahi, he tokomaha e whakaaro rā ko ngā whare wānanga he pā tuari i te wehenga e kitea ana i ngā pāpāho pāpori me ngā rongo o ēnei rā, engari me wānanga hōhonu ake tēnei whakaaro.
Ko te nuinga o te raruraru e pā ana ki ngā kōrero ka hua i te mātauranga teitei ka taea te whai ki tētahi mea e kīia ana ko te pāngarau o te mana. Kei roto i ēnei kōrero kāore i te ko ngā taonga ka puta mai (pērā i ngā pukapuka, ngā tuhinga hautaka, me ngā tuhinga roa) engari anō hoki ko ngā kōrero e whakamahia ana hei whakatairanga me te tuku tohu ki te hunga kei roto i tēnei ahurea. Mō te āhua ā-ao o ngā whare wānanga, hei wāhanga o te waitohu, ka whakahīhī tēnā, tēnā i tōna hītori motuhake, he maha ka rerekē, ā, ka tautokona e tētahi mīhana motuhake. Ka whakataetae ngā kura ki te kukume ākonga, pūtea, kaimahi, me ngā rawa, mā te taketake me te ahurei o tēnei āhua, ā, ka whakaroa tēnei i te mahi ngātahi me te mahi tahi ā-whare wānanga. I roto i ngā whare wānanga, ko te kaha o ā rātou rawa tangata me te rawa hinengaro e whirinaki ana ki te whakaae whānui ki ngā tikanga. Ka tautoko ngā marautanga i ngā ariā mō te mōhiotanga e whakamana ana i ā rātou ake wetereo, kupu, tikanga rangahau, me ngā tikanga tuku iho. Ko te anga whakamua i roto i ēnei wāhanga he maha ka whakawhirinaki ki te matatau ki te reo motuhake me ngā tikanga ā-rōpū (‘guild’), ā, ko tēnei āhua ka aukati i te rangahau whakawhāiti me te rangahau whakawhiti-marau, e mōhiotia whānuitia ana ināianei hei tino take mō te urupare ki ngā raruraru hōhonu, me ngā raruraru rangirua.
Ko te whakaraupapa i te mātauranga i roto i te ao mātauranga ka wehewehe i tō tātou māramatanga ki te ao, kia kore ai e tino taea te mahi ngātahi whānui me te tirotiro mātanga i ngā āhuatanga maha — arā, te kaha mīharo o te tangata ki te whai wāhi whānui.
Ko tētahi o ngā wero tino whakatuma, tino raru hoki o ēnei rā ko te panoni āhuarangi. Ko te kōrero mō te panoni āhuarangi he pakiwaitara nui, ā, kei roto he panga nui. Ko tēnei raru taiao koretake, kāore anō kia kitehia pērā i mua, nā ngā mahi whāiti a te tangata i hua mai ai. Ko ngā mahi hangarau mīharo, ā tātou taputapu ōhanga auaha, te whakahokinga mai me te whakapai ake i ngā pūngao i whakatā, me ā tātou ture pūmārō — ko ēnei katoa te tīmatanga o tō tātou whakangaromanga.
Kua panonihia te Ao e ā tātou kitenga, ā tātou whakaritenga, me ngā uara me ngā wawata. Ko te ao e koropupū ana ināianei he whakaaturanga o te hinengaro tangata kua takoto pū ki te whenua. Nā te tangata i whakaaro tēnei ao kia pērā, ā, kua hangahia tētahi huinga āhuatanga e kōtuituia ana, e kawe ana i te whakamomori, te paratō, me te parea hau. He tino uaua ki te matapaki, engari kei te hanga tātou i tō tātou whakangaromanga.
Ko te ngaromanga o tō tātou taonga tuku iho ā-ahurea e matapaetia ana e ngā pānga pāwera, kāore e taea te matapae o te āhuarangi, kua riro hei kaupapa matua mā CLIR. Kei te hāngai tēnei aronga ki te hītoria o CLIR mō te tiaki me te whakaputa i ngā rauemi whakahirahira o tō tātou taonga tuku iho: me pēhea tātou e tiaki ai i ngā tuhinga me ngā taonga ā-ahurea, ahakoa pūmau, rangitahi rānei, ā, kia whakahaerehia mō te whakamahi anō me te kawe ki ngā reanga o muri.
I runga anō i te matatini o te panoni āhuarangi, e tūmanakohia ana kia nui ake ngā āhua o ā mātou kaupapa, kia roa ake te wā e mahia ana, kia mahi takirua, ā, kia whānui ake te mahi ngātahi. I tēnei tauira, ka mārama te toitūtanga me te hanganga ā-rangatōpū hei hononga ngātahi, kāore hoki e taea te wehea, ā, kei te ū ki te tūāpapa pāpori. Ko te pakaritanga ka whakawhirinaki nui ki ngā kōwhiringa whanonga a te tangata, kāore ki te nui ake o te pūtea, te whānui ake rānei o te hangarau. Mā te wā me te haumitanga ki te whai wāhi nui ake o te hapori me te hinengaro, ka rerekē te āhua o ēnei kaupapa, kāore i te mea he kaupapa anake i runga i ngā tikanga tuku iho, engari ka noho hei kaiwhakakipakipa mō te hono haere whakamua. Kua tapaina e mātou tēnei tikanga ko te “toitūtanga whakaputa” (generative sustainability).
“Te whakaputa ora ki te mātauranga” te ngako o ngā mahi a CLIR. He kīanga e mau ana i ngā papa maha o te tikanga, e tohu ana ki te tangata e pā ana ki ā mātou kaupapa — ko rātou e whakatakoto ana i ngā whāinga, e hoahoa ana, ā, e whakatinana ana i ngā kaupapa o ā mātou tukunga pūtea. E tohu ana hoki ki te oranga o te hinengaro e hiahiatia ana mō te pakari o ēnei kaupapa me ngā rawa hinengaro ka puta mai. Ko ngā mahi katoa a CLIR e whai ana ki te whakapiki i te āheinga ki te whakamahere me te whakarite; ki te whakatau kaupapa; ki te urutau ki ngā panonitanga; ki te arotake i te hiranga o ngā puna pārongo kua kitea ināianei; me te whakamahi i aua mōhiotanga. He rōpū mahara a CLIR e kaha rawa atu te kākā, te mauri hoki o āna mahi.
Nā te uaua o te raru o te panoni āhuarangi, e matapaetia ana ka maha ake ngā āhua o ā mātou kaupapa, ka roa ake te wā ka whakamahia, ka toro atu ki te ao whānui, ā, ka nui ake hoki te mahi ngātahi. I tēnei tauira, ka mārama te toitūtanga me te hanganga hei āhuatanga e noho pātata ana, e kore hoki e taea te wehe, ā, kei te ū ki ngā hononga pāpori. Ko te pakaritanga ka whakawhirinaki nui ki ngā kōwhiringa whanonga a te tangata, kaua ki te nui ake o te pūtea, te whānui ake rānei o te hangarau. Mā te wā me te haumitanga ki te hononga whānui ā-pāpori, ā-hinengaro hoki, ka panonihia ēnei kaupapa kia kaua e noho hei kaupapa noa iho i runga i ngā tikanga tuku iho, engari hei kaiwhakakipakipa mō te hononga māwhitiwhiti e haere tonu ana. Kua tapaina e mātou tēnei huarahi ko te “toitūtanga whakaputa.”
Ko te rerenga kōrero “Te whakaputa ora ki te mātauranga” te tino ngako o ngā mahi a CLIR. He kīanga e huna ana i ngā tikanga huhua — e tohu ana ki te tangata e mahi tahi ana i roto i ā mātou kaupapa: ko rātou e whiriwhiri ana i ngā tino whāinga, e hoahoa ana, ā, e whakatinana ana i ngā whāinga o ā mātou kaupapa tuku pūtea. E tohu ana hoki ki te oranga o te hinengaro e hiahiatia ana kia toitū ai ēnei kaupapa, me ngā taonga hinengaro ka puta mai. Ko te whāinga o ngā mahi katoa a CLIR he whakapakari i te āheinga ki te whakamahere me te whakarite; te whakatau i ngā take; te urutau ki te panonitanga; te aromatawai i te hira o ngā puna pārongo hou kua kitea; me te whakamahi i aua mōhiotanga. He rōpū mahara a CLIR e kākā tonu ana i te oranga me te mauri.
Nā tēnei kaha kua piki ake, ka taea e tātou te mahi ngātahi i raro i ngā horopaki mārama ake, mātau ake hoki, ā, mai i ēnei horopaki ka puta mai ngā kōrero hou. Ko te ngākau o te takoha a CLIR ki te painga tūmatanui, ko ngā kōrero—i hangaia i runga i ngā kitenga i puta i te rangahau i ngā rauemi i huna i mua; ngā māramatanga hou i ahu mai i ngā taonga ahurea kua whakahokia ki tō rātou āhua, ā, tērā pea kua memeha ki te korekore; ngā whakanuinga i ahu mai i te wātea o ngā pūranga hapori ki te marea; me ngā pūrongo a ngā hapori hou i hono mai kia whakaora i tō rātou taonga tuku iho i ngā pānga o te panoni āhuarangi. I ia wā, i ia wā, ka tuku a CLIR i te whai wāhitanga kia whanake tētahi horopaki whānui ake e poipoi ana i te māramatanga hōhonu.
Ko te whakamahinga o ēnei pūkenga hou he kōrero anō, me mātua whai i te mōhio ki te rere o te wā, e āhei ana ki te aweawe a te tangata—a he whakahē māia tēnei ki ngā whakawhiu whakararuraru me te haruru kore o tō tātou wehenga whakaaro, ā, ka whakaohooho i ngā pae o te tūmanako.
Kei te Maharahara
Ko Clifford Lynch
Na roto i tona mohio ka kitea e tatou he tumanako.
This post is also available in: English Arabic French Italian Spanish Swahili